Đến đây McGraw đề ra khái niệm “khoảng cách tâm lí” dựa theo nghiên cứu của mình. Nghiên cứu ấy cho các tình nguyện viên đọc câu chuyện về một người phụ nữ làm từ thiện bằng cách nhắn tin điện thoại “Haiti” cho một quỹ từ thiện, cô nàng không biết rằng mỗi tin nhắn tương ứng với 10 đô nên đã nhắn tới 200 lần, vậy là gánh nặng 2000 đô sắp sửa đổ xuống cô nàng trong hoá đơn điện thoại. Nhà nghiên cứu nhận thấy câu chuyện này sẽ kém hài hước đi nếu người phụ nữ ấy là bạn bè hoặc người quen với tình nguyện viên. Nhưng ở câu chuyện biến thể nơi thảm hoạ giảm nhẹ chỉ còn mất 50 đô, khi ấy nếu người phụ nữ là người quen với tình nguyện viên thì câu chuyện sẽ càng trở nên hài hước hơn. Chúng ta có thể hiểu rằng khoảng cách tâm lí chính là cường độ của cảm xúc tiêu cực mà người nghe đang có đối với sự việc. Cảm xúc tiêu cực càng ít thì sự vi phạm càng lành tính, do đó trò đùa phát huy tác dụng; và ngược lại. Mà cảm xúc là thứ người ta có thể rèn luyện được. Chúng ta có lựa chọn để nhạy cảm hơn hoặc vô cảm hơn. Một người quá nhạy cảm sẽ khó cười được trước nhiều trò đùa, một người quá vô cảm sẽ cười được trước rất nhiều loại trò đùa, ngay cả khi đó là trò đùa nhắm vào một người thân đang hấp hối của chính họ. Đây chỉ là vấn đề của lựa chọn. Như vậy cũng có nghĩa rằng việc gây cười, cũng giống với bao nhiêu hình thức kích thích cảm xúc khác, mang nặng tính chủ quan. Người gây cười muốn thành công buộc phải có kiến thức về tâm lí con người và phải đủ nhạy cảm để biết điều gì là đủ nhẹ nhàng để vi phạm một cách lành tính, và điều gì đủ nghiêm trọng để hiểu rằng mọi hành vi vi phạm đều sẽ trở thành xúc phạm thay vì gây cười. Trở lại với ví dụ về hai nhóm hề internet tôi nhắc ở đầu bài, sở dĩ nói rằng lũ hề này vừa lệch lạc trong giao tiếp vừa bất tài trong tấu hề, bởi vì họ tung ra một trò đùa mà chỉ khiến người xem cảm thấy kinh tởm trước sự vô nhân tính chứ không thấy hài. Thế nhưng đến khi không ai cười trước trò đùa xúc phạm này, một số người bênh vực Doramavn bắt đầu lấp liếm bằng hai luận điệu: Cái ảnh chế đó là châm biếm chứ không phải gây hài; và cái ảnh chế đó là phản ánh sự kiện xã hội chứ không phải gây hài. Dẫu không muốn, nhưng tôi thấy mình có nghĩa vụ phải bổ túc văn hoá cho bầy trẻ bị chính gia đình và nhà trường của chúng bỏ bê giáo dục này. Với luận điệu thứ nhất. Tôi kinh ngạc nhận thấy tri thức của đám trẻ ấy lại thấp kém đến thế, chúng bào chữa như thể châm biếm không có liên quan gì đến yếu tố gây hài cả. Ở đây tôi đành phải giúp chúng một cách đơn giản là tra từ điển tiếng Việt. Tôi tra từ “châm biếm” cùng các từ gần nghĩa với nó như “trào phúng,” “trào lộng,” và được kết quả như sau, trích Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên, năm 2003: • Châm biếm: Chế giễu một cách hóm hỉnh nhằm phê phán. • Trào phúng: Có tác dụng gây cười để châm biếm, phê phán. • Trào lộng: (Lối văn) có tính chất chế giễu, gây cười. Rõ ràng rồi, châm biếm tức là đã bao gồm hành động hề hoá, chỉ có điều ngoài mục đích gây cười thì châm biếm còn mục đích phê phán nữa. Tựu trung, hề hoá là tập hợp con của châm biếm, không có một yếu tố nào hề hoá có mà châm biếm lại không có cả. Với luận điệu thứ hai. Nếu muốn phản ánh sự kiện xã hội thì hãy làm một cách nghiêm túc, đặc biệt là sự kiện có thảm hoạ chết người, việc phản ánh theo hình thức kể chuyện “hiểu theo nghĩa nào cũng được” là hành động không phù hợp như tôi đã phân tích ở Phần I. Vẫn biết rằng với fanpage của lũ hề như Doramavn thì chúng ta không thể và không nên yêu cầu sự nghiêm túc. Điều này không sai. Tuy nhiên tôi không đang yêu cầu sự nghiêm túc từ lũ hề, mà tôi đang yêu cầu lũ hề hãy tránh xa những vấn đề nghiêm túc để giữ lại chút nhân tính cho xã hội. Một bãi rác bốc mùi thối là dĩ nhiên rồi, và chúng ta không nên yêu cầu bãi rác toả ra hương hoa, nhưng chúng ta nên và có quyền chính đáng yêu cầu bãi rác ấy đi vào khu tập kết rác ở xa nơi người dân sinh sống, để giữ lại chút không khí trong lành cho đô thị. Và tất nhiên cũng phải nói rằng tôi không yêu cầu chính quyền bỏ tù các trang rác, vì điều đó đi ngược lại tinh thần tự do ngôn luận mà tôi tôn thờ, tôi chỉ đang dùng quyền tự do của mình để thuyết phục mọi người, bằng lí lẽ, rằng có những trang rác mà chúng ta nên dùng nhân tính để phản đối. Hậu quả cuối cùng của một xã hội giải trí hoá là hiện tượng mà tôi mới chỉ gặp vài ba năm trở lại đây. Đó là các nhóm troll trên mạng bắt đầu hình thành phong cách phá thối các cuộc trò chuyện công cộng bằng những cách thức rất quái dị. Nếu như xưa kia các troll phá thối bằng những bình luận rất khó chịu như chửi đổng, hạch sách và chất vấn người khác bằng nguỵ biện, hoặc đơn giản là xúc phạm người ta bằng việc chê bai lỗi chính tả, thì troll ngày nay phá thối bằng cách thức rất mới: thả meme. Như ảnh sau: Rõ ràng rồi, các troll thả meme như vậy có hàm ý trêu chọc rằng người nói là một nhân vật trông quái gở như hình vẽ trên meme. Tuy nhiên, điểm đặc biệt ở đây là các đòn tấn công như vậy thiên về chọc cười hơn là xúc phạm, bởi chúng không hề có một câu chửi tục nào như các troll hồi xưa, và cái meme đó thì trông có nhiều tính châm biếm hơn là sỉ nhục. Và cũng rõ ràng không kém rằng trò thả meme ấy là hậu quả hùng hồn của xã hội giải trí hoá: nó vừa lệch lạc trong việc truyền tải thông điệp, vừa kém cỏi trong việc chọc tức đối thủ. Nó như một sự kết hợp thất bại giữa việc chọc cười và trêu tức vậy. Cảm xúc của tôi trước hành động này chỉ là thấy quái gở, chứ không tức cũng không thấy hài. Và nếu tôi có chăng cảm xúc nào khác, thì đó là cảm xúc thương hại cho năng lực giao tiếp của đám trẻ ngày nay. Năng lực của chúng nghèo nàn đến mức dù để trêu tức hay xúc phạm người khác, chúng cũng phải dùng đến những thứ hề hoá như meme và icon mặt cười, thay vì dùng ngôn ngữ và chữ viết. Quyền năng của ngôn ngữ luôn rất lớn, chẳng hạn tôi không cần dùng bất kì meme hay icon nào trong bài viết, nhưng cũng đủ khiến rất nhiều bầy trẻ vô học tức điên. Đó chính là sự khác biệt.