[...] Càng nghe thầy giảng, dòng suy nghĩ của anh càng dài. Những câu hỏi lớn nối tiếp hiện ra theo các nhân vật mà anh đã gặp trong những trang sách thuê đọc ở quán sách cụ Lừa. Lòng anh càng trăn trở về một câu hỏi: Nước Pháp đã sinh ra được những nhà tư tưởng như Mông-tét-ki-ơ, Vôn-te và Công-đoóc-xê… Họ đã đề xướng ra Tự do, Bình đẳng, Bác ái. Họ đã đấu tranh đòi quyền cơ bản của con người. Vậy mà ở đất nước Nam này lù lù cái ông Tây từ đâu đến chân lấm đầy máu của con người? Thành chợt tỉnh, trước mặt vẫn là ông giáo người Tây Gơ-ri-phông đang thao bất tuyệt: – Các trò về học thuộc bài. Học lịch sử là phải học thuộc tất cả những chi tiết trong từng sự kiện, từng thời đại từng ông vua, vị tướng. Các trò phải noi gương trò Văn Thơ, Đắc Ưng học ở lớp trên các trò. Trò Thơ đã nhớ tất cả năm sinh, ngày chết của các vua, các tướng, các danh nhân người Pháp và các biến cố trên thế giới. Còn trò Đắc Ưng có bộ óc biệt tài, đã nhớ hết tên các con sông, các dãy núi của nước Pháp. Trò Ưng còn thuộc làu làu tên nước, tên thủ đô, thành phố lớn của các quốc gia trên khắp toàn cầu… Tan buổi học, cả lớp ùa ra sân. Thành nhìn quanh các phía không thấy anh Đạt. Thành bước dọc theo lối cỏ, mặt anh trầm tư. Liêm Sơn, Đình Thám, Võ Chuẩn, Thanh Cảnh ở phía sau chạy ùa lên đi ngang hàng với Thành, cười đùa tíu tít… Bất chợt Sơn hỏi Thành: – Thầy Gơ-ri-phông đưa cậu ấm Thơ, cậu ấm Ưng lên tận mây xanh, Thành thấy sao? Thành nhìn Chuẩn và Cảnh: – Xin nhường để bạn Chuẩn và bạn Cảnh là hai bộ máy nhớ nhất lớp của chúng ta cho cảm tưởng trước. Chuẩn mỉm cười. Cảnh ít tuổi nhất nhóm nhanh nhảu nói: – Học thuộc tên các vua, tên sông, tên núi, tên các kinh đô, thành phố lớn có khó chi. Thầy nêu gương hai người trên lớp đàn anh là mẹo của thầy để chúng ta phải học thuộc bài… Thành mặt buồn buồn, lơ đãng: – Các anh ấy học lên được lớp cao, thuộc lòng nhiều pho sử ký, pho địa dư của nước Pháp. Biết nhiều càng quý, không sợ thừa. Tiếc là hai anh lại quên mất lịch sử nước nhà, chẳng nhớ nổi tên các con sông, các núi ở quê hương mình! Đình Thám nói: – Có lần chính hai anh đến chơi ở nhà bác tôi. Ông bác họ tôi lấy sức nhớ sử sách ở bên Pháp của hai anh ra so bì với đám con cháu trong nhà. Bỗng anh Thơ thấy trên án thư cuốn sách “Hồng Nghĩa giác tư y thư” của Tuệ Tĩnh, liền hỏi: – Sách thuốc của Tàu phải không thưa bác? – Cháu coi lại tên tác giả và đọc lời tựa thì biết. [...]